0
Diller iştikâk özellikleri bakımından tek heceli diller (isolantes-monosyla-labic languages), bağlantılı diller (eklemeli-agglutinating languages) ve bü-kümlü diller (analitiques-inflexional languages) şeklinde üç gruba ayrılmak-tadır. Tek heceli diller türetme ve çekimle kelimeleri değişmeyen dillerdir. Bu dillerde biçimi değiştirmeden, kelimelerin sıralanmasında yapılacak bir değişiklik sözcüklerin her birine bir işlev ve yeni bir değer vermektedir. Klâgib Çince böyle bir dildir. Bağlantılı dillerde ise kelime değişmemekte, ona ek ve takılar eklenerek çekilmekte ve türetilmektedir. Türkçe bağlantılı dillerin en tipik örneğidir. Bükümlü dillerde kök ile ek arasında sınır her zaman kesin değildir. En önemlisi de bir ek, tek bir kavram yerine pek çok kez, birkaç kavramı birden açıklamaktadır.[1] Arapça bükümlü bir dildir. Oysa bilim dili olarak kabul gören pek çok dil bağlantılı birer dildir.[2]
Günümüzde Arapça yeni kavramların karşılanmasına uygun zenginlikte bir dil olup olmadığının sınavını vermektedir. Arap dilcileri en az üç harften oluşan kök harflerini sembolik olarak ف ع ل harfleri ile göstermişlerdir. Arap-ça�daki binlerce kelime tef�ile adı verilen bu yolla yapısal olarak incelenmiş, kalıpları tespit edilmiştir. Buna göre Sîbeveyhi (ö. 180/796), Arapça�da 308�i isim kalıbı olmak üzere, 388 isim ve fiil kalıbı tespit etmiştir.[3] �Ebû Bekr b. es-Serrâc (ö. 316/928) Sîbeveyhi�nin listesine 22 kalıp daha eklemiştir. Ebû �Umer el-Cermî (ö. 225/840) ise bu listeye bir kaç kalıp daha ilâve etmekle yetinmiştir. ibn Hâleveyhi�nin yaptığı ise el-Cermî�ninkinden farklı değildir.�[4] es-Suyûtî (ö. 911/1505) kaynakları tarayarak daha pek çok isim kalıbı tespit ettiğini belirtmiş, Arapça�da bulunan toplam kalıp sayısını 1210 olarak vermiştir.[5] Bu kalıpların her biri aynı oranda kullanılmamaktadır, kimisi daha işlektir ve her kalıp farklı oranda kelime kapsamaktadır. Muhît gibi orta çaplı bir sözlükte; Arapça�daki sülâsî fiillerin sayısı 4180�dir.[6]
Arapça�da fiil sayısı�nın 5620 olduğu da ileri sürülmüştür. Lübnan�da gerçekleştirilen bir istatistiğe göre bu son rakam esas alınarak bir milyon iki yüz elli bin kelime türetilebileceği tespit edilmiştir[7]. Mervân el-Bevvâb ve arkadaşlarının ortak sayımına göre ise Arapça�da 23600 fiil vardır ve bunlar 7420 kökten türemişlerdir.[8]
�Arapça�da 6000 kökten daha çok fiil olduğu da söylenmiştir. A. Şefîk el-Hatîb�in Muhîtu�l-Muhît�teki sayımına göre; bu sözlükte 7360 fiil vardır ve bunlardan 5703�ü sülâsî fiildir. Fakat Hilmî Mûsâ�nın Lisânu�l-Arab�ın üzerinde 1972�de Kuveyt�te gerçekleştirdiği sayıma göre Arapça�da 9273 kök fiil vardır. Üçlü kalıpları bâb ayırımı yapmadan bir kalıp ve فَعْلَلَ ve تَفَعْلَلَ kalıplarını da iki kalıp olarak sayarsak mezîd kalıplarla beraber Arapça�da ]belli başlı[ on beş değişik kalıbın olduğu görülür.[9] Her bir fiilden türetilecek kelime sayısı, potansiyel olarak 200�den aşağı düşmeyip; 300�e ulaşabilmek-tedir. Etkin olarak ise bunlardan yalnız 30 kadarı kullanılmaktadır.�[10]
Vecîh �Abdurrahmân�ın sadece 150 kökten, isim tamlaması yoluyla vücudun organlarını karşılayan 30 bin tıp terimi tespit ettiği düşünülecek olursa Arapça�da her bir kökün ne kadar üretken bir potansiyelinin olduğu görülecektir.[11] Arapça, Chomsky�nin terminolojisine göre ifâde edecek olursak Language Acquisition Device (LAD) �yeni kelimeler doğurabilme potansiyeli�nde bir dildir.[12]
Bilgisayar ortamında mezîd kalıpların işleklik oranı da hesaplanmıştır. Arapça�da 12 mezîd kalıptan sayıları 13837 olan fiilin en başlıca dört kalıp açısından dağılımı ve sayıları şöyledir: أَفْعَلَ kalıbı %21.08 =2917 fiil, فَعَّلَ kalıbı %19.65=2719 f., تَفَعَّلَ kalıbı %16.83=2329 f., اِفْتَعَلَ kalıbı 12.36=1710 f., فَاعَلَ %9.15=1266 f.[13] On iki mezîd kalıptaki 883 fiilin ise mücerred bir üçlü kökü yoktur.[14] فَعْلَلَ kalıbının mezîdlerinin üç kalıptaki dağılımı ve �toplamı 850�ye varan bu fiillerin her bir kalıba göre sayıları şöyledir: تَفَعْلَلَ %63.76=542 fiil, اِفْعَنْلَلَ %12.47=106 f., اِفْعَلَلَّ %23.76=202 f.[15]
Kalıpların işleklik dereceleri kadar Arapça�daki fiillerin işleklik oranı da genelde batılı bilim adamlarınca yapılan çeşitli araştırmalara konu olmuştur. Bu araştırmalardan ilki Moshe Brill�e âittir. Brill 1937-1939 yılları arasındaki Arap gazetelerini taramış ve fiilleri işleklik oranlarına göre listelemiştir.[16] ikinci çalışma Jacob M. Landau�nundur.[17] Bu konuda başka çalışmalar da vardır.[18] Bobzin ise kendi araştırmasında kullandığı basın-yayın materyalinde yirmiden fazla geçen fiilleri en işlek fiiller olarak sunmuş, bu fiillerden 584 defa yinelenme oranı ile لَيْسَ birinci sırayı alırken, hemen arkasından وَجَدَ 502, رَأَى 478, أَصْبَحَ 430, عَرَفَ 413, أَمْكَنَ 389, أَخَذَ 365, عاَدَ 346, قاَمَ 345 yinelenme oranlarıyla en işlek fiiller arasına girmişlerdir.[19]
[1]Zeynel Kıran, Ayşe (Eziler) Kıran, Dilbilime Giriş, Seçkin, Ankara, 2002, s. 29-30; Arapça�da tek heceli diller, el-Lugâtu�l-fâsıla, el-lugâtu�l-�azile, el-lugâtu gayru�l-mutasarrıfa, el-lugâtu gayru�l-Murtekıye adlarıyla; bağlantılı diller el-lugâtu�l-ilsâkiyye, el-lugâtu�l-lâsıka, adlarıyla; bükümlü diller ise el-Lugâtu�t-tahlîliyye, el-lugâtu�l-mutasarrıfa, el-lugâtu�l-murtekıye adlarıyla anılmaktadır. Bkz. Emîl Bedî Ya�kûb, Fıkhu�l-Lugati�l-�Arabiyye, Beyrut, 1986, s. 189-190; M. es-Seyyid �Alî Belâsî, �Mesîretu�l-Fikri�l-iştikâkî fi�l-Lugati�l-�Arabiyye� Âfâku�s-Sekâfe ve�t-Turâs, sayı: 15, Dubai, 1996, s. 21.
[2]Ebûşâdî er-Rûbî, �Mulâhazâtun �alâ Hareketi�t-Terceme ve Ta�rîbi�t-Tıb min Huneyn b. ishâk ilâ Klot Bek ilâ�l-Hâdır�, Mecma�u�l-lugati�l-�Arabiyye, sayı: 76, Kahire, 1995, s. 126, 127.
[3]Sîbeveyhi, el-Kitâb, Bulak, 1898, II, 315-342.
[4]�A. Celâluddîn es-Suyûtî, el-Muzhir fî �Ulûmi�l-Luga ve Envâihâ, nşr. M. A. Câdu�l-Mevlâ vd., Kahire, ts., II, 4.
[5]es-Suyûtî, a.g.e., a.yer.
[6]muhafazid Ferîd Ebû Hadîd, �Takrîru Lecneti�l-�Ammiyye ve�l-Fushâ�, Mecelletu Mecma�i�l-Lugati�I-�Arabiyye, sayı: 7, Kahire, 1953, s. 226.
[7]er-Rûbî, a.g.m., s.121.
[8]Mervân el-Bevvâb, Yahyâ Mîr �Alem, muhafazid Merâyânî, muhafazid Hassân et-Tabbân, ihsâu�l-Ef�âli�l-�Arabiyye fi�l-Mu�cemi�l-Hâsûbî, Mekte-betu Lubnân Nâşirûn, Beyrut, ts., s. 563.
[9]A. Şefîk el-Hatîb, �el-Muvâsafâtu�l-Mustalahiyye ve Tatbîkâtuhâ fi�l-Luga-ti�l-�Arabiyye�, el-Lugatu�l-�Arabiyye ve Tahaddiyâtu�l-Karni�l-Hâdî ve�l-�Işrîn, nşr. el-Munazzametu�l-�Arabiyyet li�t-Terbiye ve�s-Sekâfe ve�l-�Ulûm Tunus, 1996, s. 18. el-Hatîb sayıyı on beş vermektedir. Bununla en temel fiil kalıplarını kastediyor olmalıdır. R
akam daha yüksektir. Örneğin el-Mueddib, kalıpları mu�telif (üçlü) ve muhtelif (mezîd) olarak ikiye ayırmakta ve muhtelif adıyla andığı mezîd kalıpları 24 ol
arak vermektedir. Bkz. el-Kâsım b. muhafazid b. Sa�îd el-Mueddib, Dakâiku�t-Tasrîf, nşr. Hüseyin Tural vd., Bağdat, 1987, s. 392.
[10]el-Hatîb, �el-Muvâsafât�, s. 18, 19.
[11]el-Hatîb, �el-Muvâsafât�, s
. 19.
[12]H. Sâdık Kuneybî, �el-�Alâka beyne�l-Mustalah ve�l-Lafzi�l-Hadârî�, Me-celletu Mecma�i�l-lugati�l-�Arabiyyeti�l-Ürdünî, sayı: 45, Amman, 1413, s. 92.
[13]el-Bevvâb vd., a.g.e., s. 491.
[14]Örneğin edreke fiili derk köküne bağlansa da dereke gibi bir üçlü fiil yoktur. el-Bevvâb vd., a.g.e., s. 479.
[15]el-Bevvâb vd., a.g.e., s. 562.
[16]H. Bobzin, el-Ef�âlu�ş-Şâi�a fi�l-�Arabiyyeti�l-Mu�âsıra, çev., ismâîl Ahmed �Amâyire, el-Memeleketu�l-�Arabiyyetu�s-Su�ûdiyye Vezâretu�t-Ta�lîmi�l-�Âlî, Medine, 1405, s. 13, Moshe Brill�in eserinin künyesi: The Basic Word list of the Arabic Daily Newspaper, Jerusalem, 1940.
[17]Jacob M. Landau�nun eserinin künyesi: A Word Count of Modern Arabic Prose, New York, 1959.
[18]Bunların bazısı; The Middle East Centre for Arab Studies (MECAS) tara-fından 1969�da Beyrut�ta yayınlanmış A Selected Word List of Modern Literary Arabic adlı liste çalışması; Arne A. Ambros�un Einführung in die Moderne Arabische Schriftsprache, München, 1975; a.mlf�nin., Arabischer Mindest-wortschatz und Glossar zur Einführng in die Moderne Arabische Schriftsprache, München, 1976; Günther Krahl U. Wolfgang Reuschel�in, Lehrbuch des Modernen Arabisch Teil I., Leipzig, 1974; Wolfdietrich Fischer U. Otto Jastrow�un, Lehrgang für die Arabische Schviftsprache de Ge-genvart, Wiasbaden, 1977, 1979; Charles Pellat�nın, L�Arabe Vivant. Mots Arabes Groupés d�Aprés le Sens et Vocabulaire Fondamental de l�Arabe Moderne, Paris, 1952 (-1971) gibi çalışmalarıdır. Bkz. Bobzin, a.g.e., s. 14, 16, 19.
[19]Bkz. Bobzin, a.g.e., s. 120.
Tümünü Göster
