-4
fyodor mihayloviç dostoyevski (rusça: фёдор миха́йлович достое́вский, dinle (yardım·bilgi)) (d: 11 kasım 1821, jülyen: 30 ekim, moskova - ö: 9 şubat 1881, jülyen: 28 ocak, sankt petersburg), rus roman yazarıdır. çocukluğu sarhoş bir baba ve hasta bir anne arasında geçiren dostoyevski, annesinin ölümünden sonra petersburg'taki mühendis okulu'na girdi. babasının ölüm haberini burada aldı. okulu başarıyla bitirdikten sonra i̇stihkâm müdürlüğü'ne girdi. bir yıl sonra istifa ederek buradan ayrıldı.[1] ordudan ayrıldıktan sonra edebiyata yönelen dostoyevski'nin ilk kitabı i̇nsancıklar, 1846 yılında yayımlandı. bu eserinin ardından yazdığı kitaplarla beklediği başarıya ulaşamayan dostoyevski'nin umudu kırıldı ve politikayla ilgilenmeye başladı.
1849 yılında devlet aleyhindeki bir komploya karıştığı iddiası ile tutuklandı. sekiz ay hapisanede kalan dostoyevski, kurşuna dizilmek üzereyken diğer sekiz tutuklu arkadaşı ile affedildi. cezası dört yıl kürek, altı yıl da adî hapse dönüştürüldü. cezasını çekmesi için sibirya'da bulunan omsk cezaevi'ne gönderildi. burada geçirdiği dört yılın ardından er rütbesi ile hizmete verildi. subaylığa kadar yükseldi. 1857 yılında maria dmitrievna isayeva ile evlendi. beş yıl boyunca görev yapan dostoyevski, 1859 yılında özgür bırakıldı ve petersburg'a yerleşti.[1]
petersburg'a döndükten sonra ezilenler (1861) ve ölüler evinden anılar (1862) adlı eserleri yazdı. kardeşiyle birlikte iki dergi çıkardı. 1862'de arzuladığı avrupa seyahatini gerçekleştirdi. sara nöbetleri ve kumar bağımlılığı yüzünden maddi açıdan darlığa düştü. bu dönemde yeraltından notlar (1864), suç ve ceza (1866), kumarbaz (1866), budala (1868), ebedi koca (1870) ve ecinniler (1872) gibi eserleri yazdı. eşinin ölümünden sonra sekreteriyle evlendi. yeniden borçlandı ve kumaranelerde gezmeye başladı. kızının ölümünün ardından büyük bir sarsıntı geçirdi. delikanlı (1875), bir yazarın günlüğü (1876) ve karamazov kardeşler (1879) adlı eserlerinde yazarlık hayatı boyunca konu edindiği temaları yeniden ele aldı. karamazov kardeşler adlı yapıtını üç yılda bitiren dostoyevski, bir ciğer kanamasıyla yatağa düştü ve 28 ocak 1881 tarihinde öldü. dostoyevski için 31 ocak 1881 tarihinde yapılan cenaze töreninde yaklaşık otuz bin kişi tabutunun arkasından yürüdü.[2] dünya edebiyatını en çok etkileyen ve en çok okunan yazarlardan biri olan dostoyevski'nin eserleri birçok 20. yüzyıl düşünürünün fikirlerini derinden etkiledi.
dostoyevski, mikhail ve maria dostoyevski'nin oğlu olarak 11 kasım 1821 tarihinde moskova'da doğdu.[4] altı çocuklu ailenin ikinci çocuğuydu.[5]. babası mikhail, askeri cerrahlıktan emekli olduktan sonra mariinsky hastanesi'nde yoksullara hizmet etmeye başladı. hastane, moskova'nın en kötü yerlerinden birinde bulunuyordu. dostoyevski de bu hastane de doğdu. mikhail, alkole bağımlıydı ve evini sıkı disiplin ile yönetiyordu. çok kolay sinirlenebiliyordu. dostoyevski'nin annesi maria ise bir tüccar kızıydı.[1]
dostoyevski, çocukluğunu çoğu zaman sarhoş bir baba ve hasta bir anne arasında geçirdi.[1] babasının çalıştığı hastaneden bulunan hastalar ile vakit geçirmeyi ve onların hikayelerini dinlemeyi çok seven dostoyevski, ilköğrenimini moskova'da yaptı. annesi tüberküloz hastalığı yüzünden öldüğü zaman, sert disipliniyle tanınan petersburg mühendis okulu'na gönderildi. arkadaşlarının, sinirli ve aşırı duyarlı bir yapıya sahip olduğu için "ateş fedya" lakabını verdikleri dostoyevski, petersburg'ta zamanını kitap okuyarak, düşüncelere dalarak ya da kardeşi mihail ile söyleşerek geçirdi. babasının 1839'daki ani ölümünü burada öğrendi.[1][4]
eşinin ölümünden sonra kendisini içkiye daha çok veren babası mikhail bu olayın ardından sahibi olduğu toprağa çekilmişti. mikhail'in ölümünün sebebi tam olarak bilinmiyor. i̇ddialardan biri, eşinin ölümünden sonra toprağına çekilen mikhail'in buradaki köylülere çok kötü davrandığı ve onun kötülüklerine katlanamayan köy halkının en sonunda onu öldürdüğüdür.[6] bir başka iddia da mikhail'in tamamen doğal sebeplerden öldüğüdür. babasının ölümünü petersburg'ta haber alan dostoyevski, onun ölümünü istediği düşüncesi yüzünden depresyona girdi. sara nöbetlerinin ilkini hayatının bu evresinde geçirmeye başladı. petersburg mühendis okulu'ndaki öğrenimini başarıyla bitirerek, asteğmen rütbesiyle petersburg'taki i̇stihkâm müdürlüğü'nde göreve verildi. ancak bu görevi bir yıl sürdürebildi. askerlikten nefret eden dostoyevski görevinden istifa ederek yazarlığa başladı.
ordudan ayrıldıktan sonra kurgusal roman yazmaya başladı. dostoyevski'nin ilk kitabı olan i̇nsancıklar (bednye lyudi) ilk olarak 1846 yılında yayımlandı.[7] dostoyevski, toplumunu acımasız kurallarında yaşlı bir adamın öksüz bir kıza duyduğu sevdayı iç dünyasındaki derin çatışmalarla işledi. halkın sıcak ilgisiyle karşılanan bu kitap, eleştirmenlerden de övgüler aldı.[2] ünlü eleştirmen belinski, romanı okuduktan sonra dostoyevski'ye gelecekte büyük bir yazar olacağına dair övgü dolu sözler söyledi. şair nikolay neksarov, dostoyevski hakkında "yeni bir gogol doğdu" diye konuştu. yazarlıkta ün sağladıktan sonra 1846 yılında gogol esintileri bulunan kitabı öteki (dvoynik) yayımlandı.[8] yazar bu romanda, kendini ortadan kaldırmaya çalışan benzeriyle sürekli çatışma halinde bulunan bir memurun hikayesini anlattı. bu romanda ele aldığı çift kişilik temasını daha sonra bazı romanlarında kullansa da roman, belinsky dahil hiçbir eleştirmence beğenilmedi. eleştirmenler romanı sıkıcı buldu ve alay etti.[9]
1847 yılında ise ev sahibesi (hozyayka) isimli romanı yayımlandı. dostoyevski bu eseri ile de beklediği övgülerin aksine olumsuz eleştiriler aldı. dostoyevski, ruhsal çöküntüye düştü ve üzüntüden hasta oldu. ancak yazarlığı bırakmayan dostoyevski, 1848 senesinde beyaz geceler (belıye noçi) ve bir yufka yürekli (slaboye serdtse) adlı kitapları yayımlattı. bir yufka yürekli, yazara itibarını yeniden kazandırsa da beklediği başarıyı elde edemeyen dostoyevski'nin umudunu kırdı.[9] yazarlıkta umudunu kırılan dostoyevski, politikayla ilgilenmeye başladı ve genç liberallerin (tetrashevski) grubuna girdi.
sibirya'ya sürgün [değiştir]
dostoyevski, 23 nisan 1849 tarihinde devlet aleyhindeki bir komploya karıştığı iddiasıyla sekiz arkadaşı ve ağabeyi ile birlikte tutuklandı. ölüm cezasına çarptırılan dostoyevski, sekiz ay hapisanede yattıktan sonra diğer dokuz komplocu ile idam edilecekleri yere zütürüldü.[10] tam kurşuna dizilmek üzerelerken af kararı çıktı. i̇dam cezası, dört yıl kürek ve altı yıl adî hapis cezasına dönüştürüldü. sibirya'daki omsk kalesi'ne sürüldü.[9] suç ve ceza kavramları ile en yoğun şekilde burada tanıştı. kürek mahkumu olduğu süre içinde, kolları damgalandı, kafası tıraş edildi ve taş kırdı. sara nöbetleri yüzünden birçok kere hastaneye kaldırıldı. burada geçirdiği yıllar i̇ncil'i ve mahkumlardaki gönül zenginliğini keşfetmesine olanak sağladı.[1]
sürgünde geçirdiği dört senenin ardından 1854 yılında kürek cezasından kurtularak er rütbesi ile kışla hizmetine verildi. semipalatinsk'te zorunlu ikamete mahkum edildi. burada bulunan alayın yedinci hat taburunda beş yıl görev yaptı. subaylığa kadar yükseldi. 1857 yılının şubat ayında, veremli ve dul maria dmitrievna isayeva ile, subay kocasının ölümünden sonra evlendi. dostoyevski, isayeva ile ona acıdığı için evlendi
1859'da ordudan terhis edilerek moskova dışında küçük bir yerde kalmaya zorlanan dostoyevski, özgürlüğüne kavuştuktan sonra petersburg'a döndü. kardeşi mihail ve arkadaşı n.n. strahov ile birlikte vremya (zaman) ve sonra da epoha (dönem) adlı dergileri hazırladı.[11] bu dergilerde slavcı düşünceyi savunduğunu belirten yazılar yazdı. ezilenler (unijenniye i oskorblyonniye) ve ölü evinden anılar (zapiski iz mertvogo doma) ile kendinden söz ettirdi. 1863 yılında arzuladığı avrupa seyahatini gerçekleştirdi. sara nöbetleri ve kumar borçları yüzünden sıkıntıya düşen ve yayımcılardan yazmadığı romanların avanslarını alarak yaşayan dostoyevski, yeraltından notlar adlı yapıtı 1864 yılında yayımlandı.[11] romanda bir zihnin derinliklerine indi.[9] suç ve ceza (prestuplenie i nakazanie)[12] ve kumarbaz (i̇grok)[13] adlı yapıtları 1866 yılında yayımlandı. dostoyevski, suç ve ceza'yı 1858 yılında semipalatinsk'te bulunduğu zaman roussky slovo dergisi için uzun bir hikaye olarak tasarlamıştı. bunun nedeni, sibirya'dan ayrılana dek roman yazmama kararı almasıydı. dostoyevski, kardeşi mihail'e gönderdiği bir mektupta kitap hakkında
“ konusu gerçekten çok güzel. kahramana gelince, bugüne kadar hiç denenmemiş bir kişi. ama bugünün rusyasına bakacak olursak, böyle bir kişi karşımıza sık sık çıkmaktadır. bu sonuca halkın kafasını yeni fikirleri anlayarak vardım. öyle hissediyorum ki, yeni fikirler ve görüşlerle döndüğüm zaman, romanımı genişletmekte başarılı olacağım. kişi aceleye gelmemelidir dostum. ve insan iyi olanın dışında hiçbir şey yapmamalıdır ”
diye yazdı
